WHoe worden deze twee nieuwsverhalen met elkaar verbonden? De eerste: “manifesteren” is verklaard Cambridge-woordenboek’s woord van het jaar. De zelfhulppraktijk, gebaseerd op het magische geloof dat mentale rituelen het universum in jouw voordeel kunnen bewegen, is in populariteit geëxplodeerd.
Na jarenlang rondgezworven te hebben, werd het tijdens de pandemie mainstream, toen Google-zoekopdrachten naar de term met 600% stegen. Sindsdien zijn er overal manifesterende cursussen en retraites ontstaan, en beroemdheden van Dua Lipa tot Simone Biles beweren nu dat zij hun succes hebben ‘gemanifesteerd’.
Het tweede nieuwsbericht: dat van Jordan Peterson Wij die worstelen met God nam vorige week de eerste plaats in op de bestsellerlijst van Amazon, kort na de release op dinsdag. Op het eerste gezicht is het een droge, pseudo-academische reis door de boeken Genesis en Exodus – hoewel het zo nu en dan ingaat op de thema’s van Terminator 2zeg, of De Leeuwenkoning.
Critici zijn het erover eens dat de tekst vrijwel onbegrijpelijk is. Maar de bron van zijn succes is, denk ik, dat het, net als Petersons eerdere werken, een reeks spirituele ‘levensregels’ bevat, die hij in dit geval beweert gecodeerd aan te treffen in verschillende religieuze teksten. Ook de toon kan deel uitmaken van de aantrekkingskracht: die is grandioos, hoogdravend en soms bijna hysterisch, maar ook betoverend op de manier van een evangelische prediker, die zijn toehoorders in geestelijke razernij opzweept.
Manifesteren. Jordaan Peterson. De verschijnselen zijn gericht op verschillende consumenten: het publiek van Peterson is rechts en mannelijk. Maar in de kern bieden ze iets soortgelijks: zelfverbetering verpakt in spiritualiteit, een geloofssysteem dat ook belooft je te helpen je persoonlijke doelen te bereiken. En hierin maken ze deel uit van een opkomend tij van wat we kortweg ‘onzin’ zullen noemen. Nu de reguliere religie in het Westen op de lange termijn in verval is, ontstaat er iets anders. Niet echt religie, niet echt zelfhulp – maar een verleidelijke mix van beide. Waar de secties voor zelfverbetering van boekwinkels ooit eenvoudig advies bevatten over daten, diëten of snel rijk worden, vragen ze je nu om je te verdiepen in een hele canon van spirituele overtuigingen. Noem het mystieke zelfhulp.
Je ziet het bijvoorbeeld aan de verbazingwekkende populariteit van astrologie onder jongeren. Voor mijn generatie, voor wie het lezen van je horoscoop een beschamend geheim is, kan dit schokkend zijn. Op een recent feestje was ik verrast toen ik in een serieus astrologiegesprek terechtkwam tussen mensen van eind twintig, waarin ze een band hadden met het feit dat twee van hen Steenbokken waren, en hun maantekens tot in detail analyseerden.
Eigenlijk was het natuurlijk een startpunt om over hun leven te praten, met elkaar om te gaan en te onderzoeken hoe ze de neiging hadden om met problemen om te gaan. Geen wonder dat generatie Z het therapeutisch lijkt te vinden. De mondiale markt voor astrologie werd in 2021 geschat op 12,8 miljard dollar en zou in het daaropvolgende decennium naar verwachting bijna verdubbelen.
Dan is er tarot, die ook in opkomst is, vooral aangedreven door TikTok. Steeds meer jonge mensen wenden zich tot spirituele lezingen “als alternatief voor therapie”. Meditatietechnieken werden vroeger bepleit als een methode om te kalmeren; nu worden ze, via semi-boeddhistische overtuigingen, verkocht als een route naar volledige persoonlijke transformatie. Zie bijvoorbeeld het enorme succes van De kracht van nueen boek dat de lezer vraagt te geloven in een systeem van universele energiestroom. Welzijn is inmiddels versmolten met een reeks anti-wetenschappelijke overtuigingen, waaronder het idee – gevaarlijk verdedigd door Elle Macpherson – dat je jezelf beter kunt denken, via je ‘innerlijke gevoel’ van wat je zal genezen.
Dit staat naast een kliek van beroemdheden aan de rechterkant – Joe Rogan, Russell Brand, Andrew Tate, Peterson – die de markt voor zelfverbetering onder jonge mannen aanboren en religie bepleiten als een route naar het antwoord. De markt groeit: het grootste segment van de kopers van zelfhulpboeken bestaat nu uit mannen in de leeftijd van 25 tot 34 jaar. Ze krijgen een nieuw en uitgekozen geloofssysteem verkocht, afkomstig uit verschillende religies en verpakt om aan hun behoeften te voldoen.
Waarom gebeurt dit nu? Hier is een simpele verklaring: met het verval van de reguliere religie in veel delen van de wereld worden allerlei menselijke behoeften – gemeenschap, betekenis – onbevredigd gelaten. Voer de nieuwe goden in. Te midden van de toenemende eenzaamheid, afnemende relaties en mondiale onzekerheid zijn mensen wanhopig op zoek naar een gevoel van controle en prestatie. Dat verklaart de opkomst van zelfhulp. Maar dit is niet helemaal het hele plaatje, denk ik.
Al deze trends komen voort uit sociale media, dezelfde plek waar enorme hoeveelheden complottheorieën en desinformatie voortkomen. Het is ook de plek waar steeds meer mensen hun feiten vandaan halen: onder wie 80% van de 16- tot 24-jarigen in Groot-Brittannië.
na nieuwsbriefpromotie
Maar leven op sociale media en de wereld door zijn lens bekijken, is als terugkeren naar een pre-informatietijdperk. Ten eerste omdat alles actueel is. De gegevens van eerdere discussies vervagen snel – je mist een dag en het is bijna onmogelijk om de achterstand in te halen. In plaats daarvan zijn herinneringen aan het verleden, net als bij cycli van mondelinge geschiedenis, collectief en veranderlijk.
Naarmate de geschiedenis vervaagt, vervaagt ook de waarheid zelf. Als informatie gaat over het extraheren van signalen uit ruis, gaat het bij sociale media om het harder zetten van de ruis. In de stroom van dubieuze feiten kan het moeilijk zijn om te bepalen waar we ons aan moeten vasthouden. Ondertussen verhoogt de mentaliteit van de maffia het risico om zich uit te spreken tegen de overtuigingen van een grote groep.
Het is in zulke omgevingen dat betekenis tribaal wordt. Je overtuigingen gaan niet zozeer over de externe feiten, maar over de groep waarmee je je identificeert. Mensen vertrouwen minder op hun eigen redevermogen en meer op elkaar. Dit is de petrischaal waaruit geloofssystemen altijd de neiging hebben te ontstaan.
Mystieke zelfhulp kan grotendeels onschadelijk zijn, maar we moeten ons afvragen wat de populariteit ervan over ons zegt en waar we naartoe gaan. We hebben tenslotte bijna alle moderne vooruitgang te danken aan de strijd tegen religie, waardoor rationele gevolgtrekkingen de overhand krijgen op door stammen bemiddelde overtuigingen. Zien we nu het begin van een post-informatietijdperk?